Kuran’da Bakara/62 ayetinde Yahudilik ve
Hıristiyanlıkla birlikte anılan din. İslam mitolojisinde Yahudi’lik ve
Hıristiyan’lık ile Mecusilik arasında bir din olarak tasvir edilir, bazı
kaynaklarda yıldız, burç ve gezegenlere tapınan, bazı kaynaklarda ise (Allah’ın
kızları olan tanrıçaların İslam sonrası melek olarak tanımlanması neticesinde)
meleklere tapınan bir topluluk olarak anlatılmaktadır. İslam mitolojisindeki
anlatımlara göre o dönemde sadece Allah ve kızlarına tapınanlara ‘’Hanif
Sabii’’, bütün gezegenler ve yıldızlara inananlara ise ‘’kafir Sabii’’
denildiği söylenmektedir. Bu yüzden İlk dönem İslam mensuplarına Mekke’li
politeistler’in Sabii demiş olmaları ihtimaldir. Uygulamalara ve söylemlere
bakılacak olursa bunun kökeninde 3 neden aramak gerekir; a) Müslümanlar Allah’a
taptıkları için bu benzerlik neticesinde Sabii denilmiştir, b) kelime anlamı
itibari ile dönek, müşrik, kafir anlamında da kullanıldığı için bu sıfat
kullanılmıştır, c) Atalarının dininden dönenler anlamında Sabii denilmiştir.
Bir başka İslami kaynağa göre, bir çok dinin
birleşimi olarak o dinlerin en iyi yanlarını alan bir dindir. Bütün dinlerin
bağlayıcılığından kurtuldukları içinde bu topluma Sabii denilmektedir. En uç
söylem ise bir din olmadığı yönündedir. Bütün bu anlatımlar içerisinde en kabul
gören yaygın görüş, Mekke özelinde göksel objelere tapınma neticesinde rotaya
çıkan bu inanca Sabii denilmesidir. Kureyş’in Allah ve kızlarına tapınan
Sabii’leri nispeten kendilerine yakın hissetmeleri buna mukabil bütün yıldız ve
gezegenlere tapınanları ise müşrik olarak adlandırmaları, Mekke merkezli hakim
din anlayışının kabile tanrısı dönemi politeizmine denk düştüğünüde gösterir.
Hanif Sabii’lerin Mekke çevresinde toplumdan dışlanmadan yaşadıkları
anlaşılmaktadır. İlk dönem Müslümanların kendilerini Müslüman olduk anlamında
‘’Saba’na’’ diye tanımladıkları fakat sonrasında Mekke’deki politeistlerin onlara
alay ve hakaret edeci bir manada Sabii demeleri üzerine İslam’ında bu sıfatı
kullanmaktan vazgeçip öncülleri gibi kullandıkları görülmüştür. 10. YY’dan
itibaren Sabii’lik İslamda değişik ve birbirinden kopuk tanımlarla yer
almıştır.
Sabii’lerin dinsel ritüel olarak; Namaz
kıldıkları, Kurban kestikleri, Oruç tuttukları ve bu ritüellerin İslam’daki
benzer adla anılan ritüellere oldukça çok benzediği bilinmektedir. Ramazan
bayramı adı altında kutladıkları bir bayramları olduğu, bazı yiyecekleri ve
davranışları yasak (tabu) olarak gördükleri, sünnet olmadıkları ve Bakara/62
ayetindeki bahis nedeniyle ölüm sonrasına inandıkları İslam mitolojisinde
geçmektedir.
Sonraki dönemde Sabii’liğin İslam önünde
Urfa’ya kadar uzanan bir hicretle, bölgeye yerleşerek bölgesel inançlarla
değişime uğrayarak günümüzdeki Agnostik bir dinsel inanışa dönüştüğü
söylenmektedir, bir diğer rivayete göre bölgedeki Harrani’ler İslam devletine
girince kendilerine Sabii demeye başlamışlardır. Gene aynı şekilde el-Cezire
bölgesinde yaşayan Sabii’lerin bölgedeki Yahudi-Hıristiyan dinlerinden
etkilenerek monoteist bir yapıya büründükleri söylenebilir, Bakara/62 ayetinde
bahsedilen Sabii’lerin bunlar olması kuvvetle muhtemeldir, bazı İslami
kayıtlarda Mezopotamya kökenli oldukları geçmektedir. Günümüzde daha çok Agnostik dinsel inanca sahip olanları tarif
etmek için kullanılmaktadır.
Özetle; İslam öncesi dönemde Mekke’de Sabii
olarak adlandırılan 3 değişik kitleden söz edilebilir.
1- Bakara/62 ayetinde bahsedilen Sabii’lerin,
el-Cezire’de (günümüzde Arap emirliklerinden Irak ve Türkiye’nin doğu Anadolu
bölgesine kadar olan yer) yaşayan ve Sümer kökenli politeist inançlarının,
Yahudilik, Hıristiyanlık ve Mecusi’likten etkilenmiş karışımından oluşan bir
dinsel toplum ve inanış.
2- Kuran’da bazı ayetlerde bahsedilen ve Arap
yarımadasında yaşayan, Mekke çevresinde çok görülen, yıldızlar – gezegenler –
burçlar ve Ay, Güneş kültüne tapınan toplum ve dini inanış.
3- Sözlük anlamındaki şekilde kullanılan isim
yada sıfat. Bir dinden çıkıp başka dine girme, dönme (mürted), sapıklık,
atalarının dininden çıkan, terk eden, küfre düşen vb. anlamlarda
kullanılmıştır. İslam’da da bir dönem Sabii sıfatı İslamı kabul etmiyenler için
sapık manasında yada dinden dönen manasında kullanılmıştır.
Kaynaklar:
1- Kuran
(H.Yazır, Diyanet, E.Yüksel, A.Gölpınarlı, S. Ateş, S. Yıldırım, Y.N.Öztürk, M.
Esed, Ö.N.Bilmen, C. Yıldırım tefsirleri)
2- Buhari ve Kutubu Sitte hadisleri
3- Ansiklopedik
Dinler Sözlüğü Sabii Maddesi, Mehmet Aydın, Nüve Kültür Mrkz. Yayınları, 2006
4-
Dinler ve Mezhepler Tarihi, Muhammed Eş-Şehristani, Çev. Muharrem Tan, Işık
Akademi Yayınları, 2006
5-
Dinler Tarihi, Prof.Dr. Güney Tümer/Prof.Dr. Abdurrahman Küçük, Ocak Yayınları,
2002
6-
Tanrı Anlayışı, Cemil Sena, Remzi Kitabevi, 1978
7-
Hz.
Adem’den Bugüne İslam Tarihi, Mahmud Şakir, Çev. Ferit Aydın, Kahraman
yayınları, 1995
8- Birüni’ye göre Dinler ve İslam dini, Diyanet
yayınları, Dr. Günay Dümer 1975
9- Dinler tarihi, Prof.Dr. Hüseyin G.
Yurdaydın-Doç.Dr. Mehmet Dağ 1978
10- Büyük İslam
Tarihi, İbn-i Kesir, Çağrı yayınları
11- Siyer,
İbn-i İshak, Yayına Hazırlayan; Prof.Dr. Muhammed Hamidullah, Çeviren; Sezai
Özel, Akabe Yayınları, 1988
12- Başlangıçtan
Günümüze Dinler Tarihi, Ekrem Sarıkçıoğlu, Fakülte Yayınları, 2002
13- İslam Bakış
Açısından Hz. İbrahim; İslam öncesi Arabistan’da
monoteizm’in gelişimi üzerine düşünceler, Khalil
Athamina, Çev. Ali Osman Kurt, AÜİF Dergisi, Sayı 1, 2006
14- Hz.
İbrahim’in İmanı ve Tevhid Mücadelesi. Doç.Dr. Muammer Esen, AÜİF Dergisi,
52/2, 2011
15- Putlar
kitabı (Kitap el-Asnam), İbn el-Kalbi, Roza Klinke-Rozenberger, Almanca-Arapça
çeviri Beyza Düşüngen, AÜİF yayınları 1968
16-
Cahiliye
Arapları’ndaki Allah İnancının Kuran’dan Hareketle Tespitiyle İlgili Bazı
Hususlar, Yrd.Doç. Dr. Zekeriye Pak, CÜİF Dergisi, Cilt 5, Sayı 1, 2001
17- Hz. Muhammed Mekke’de, W. Montgomery Watt, AÜİF
yayınları no:5, çeviri: Doç.Dr. M. Rami Ayas, Doç.Dr. Azmi Yüksel, 1986
18- Cahiliye Döneminde Yesrib’in Etnik Yapısı,
Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C:15 Sayı:1, Yaşar Çelikkol
19- Uydurma olduğunda ittifak edilen hadisler,
Aliyyül Kari, Tercüme: İbrahim Kutlay, İnkilap yayınevi 2008
20- Risalet Öncesinde Arap Yarımadasındaki
Dinler ve Bir Peygamber Beklentisi FÜİF Dergisi, Yard.Doç.Dr. Sıddık Ünalan,
Sayı:6
21- İslam Bakış Açısından Hz. İbrahim: İslam Öncesi
Arabistan’da Monoteizmin Gelişimi Üzerine Düşünceler, Khalil Athamina, Çev.Dr.
Ali Kurt, AÜİF Dergisi, Cilt: 47, Sayı: 1, 2006
22- İslam Öncesi Arap Toplumunun Tanrı Tasavvuru ve
Bu Tasavvurun İslam’ın Tanrı Tasavvuruna Etkisi Sorunu, Dr. Resul Öztürk, Din
Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 2, 2008
23- Cevâmi'u's-Sîre, İbn Hazm, Çev. M. Salih Arı,
Çıra Yayınları, 2004
24- Kuran’ın Nüzulü Sürecinde Müslümanlarla
Diğer Dini Gruplar Arasındaki İlişkilerin Kuran’a Yansıması, AÜİF
Yüksek Lisans Tezi, Osman Kaya, 2004
25- Kuran’da ve Tevrat’ta
Hz. İbrahim’in İnanç Konusundaki Akılcı Tutumu, SÜİF Yüksek Lisans Tezi, Enver
Polatoğlu, 2006
26- Milleti İbrahim, Ebu
Muhammed Asim b. Ahmet el-Makdusi, Ebabil Yayınları, 1997
27- Tarih Boyunca Tevhid Mücadelesi ve Hz.
Peygamberin Hayatı, Seyyid Ebul Ala
Mevdudi, Çev. Ahmet Asrar, Pınar Yayınları, 1992
28- Tarih Boyunca
Mekke’nin Yönetimi, Yrd.Doç.Dr. Ahmet Vehbi Ecer, EÜSBİE Dergisi, Sayı: 3, 1989
29- Büyük İslam
Tarihi (El Bidaye Ve’n Nihaye), İbn Kesir, Çev. Mehmet Keskin, Çağrı Yayınları,
1994
30- Hz. Muhammed’in
Hayatı, Martin Lings, Çev. Nazife Şişman, İnsan Yayınları, 2006
31- Peygamber
Külliyatı, Muhammen Bin Salih Ed-Dimaşki, Çev. Hüseyin Kaya – H.İbrahim Kaçar,
Ocak Yayınları, 2004
32- Tarihü'l İslam, İmam Zehebi, Çev. Muazaffer
Can, Cantaş Yayıncılık, 1996
33- İslam öncesi Mekke. Dr. Yaşar Çelikkol,
Ankara okulu yayınları, 2003
34- Kuran’ı Kerim ve Sabiiler, Dr. İsmail
Cerrahoğlu, AÜİF Dergisi, Cilt 10, Sayı 1, 1962
35- Sabii’ler (Son Gnostikler), Şinasi Gündüz,
Vadi yayınları, 1995
36- Hadis literatüründe Nusaybin (Kuran’da
Nusaybin cinleri konusu), Doç.Dr. Ahmet Keleş
37- Cahiliye’den İslam’a geçiş; Teblig ve sosyal
alışkanlık, UÜİF dergisi sayı:1, cilt:14/123-142, Yard.Doç.Dr. Vejdi Bilgin
